Dla nas ludzi Zachodu ikona to po prostu święty obraz, najczęściej kojarzony z prawosławiem. Pierwsze ikony w rzeczywistości powstawały dużo wcześniej. Sama nazwa „ikona” oznacza z greckiego wizerunek, portret. Kult ikony wiązał się z obrazem acheiropoitos, czyli „nie ręką ludzką uczyniony”.Wizerunek ten miał powstać przez odciśnięcie twarzy Chrystusa na chuście dla króla Abgara. Spojrzenie na podobiznę Jezusa na płótnie uleczyć miało chorego na trąd władcę.
Za pierwszego „ludzkiego” twórcę ikon uważa się Łukasza Ewangelistę, który miał namalować portret Maryi. On to po zesłaniu Ducha Świętego namalował jej według tradycji trzy obrazy. I tak od namalowanych wizerunków dzieli się ikony maryjne na: Eleusa – czuła, miłościwa przedstawiona z dzieciątkiem na ramieniu i przytulającym policzek do jej twarzy, Hodegetria - czyli „wskazująca drogę”, prawą ręką zawsze wskazuje na Jezusa. Najbardziej znaną ikoną tego typu jest Matka Boska Częstochowska. Innym rodzajem ikony jest Oranta - czyli Maryja w modlitwie wznosząca ręce ku górze.
Faktem bezspornym jest, że już w pierwszych wiekach chrześcijaństwa tworzono ikony. Wizerunki Jezusa, Maryi czy świętych wykonywano w postaci obrazu na desce, ale i jako freski czy mozaiki.
Szyfr ikon
Ikony często służyły do kontemplacji. Sztuka ich tworzenia szczególnie rozwinęła się w kościele wschodnim. W jego tradycji to wyobrażenie przez obraz tajemnicy Boga. Ikona jest miejsce spotkania z żywym, obecnym Bogiem, gdzie światło Ducha Świętego przenika „świętą deskę” i wlewa się na człowieka. Twórcą ikony nie mógł być zwykły człowiek - tylko wyznaczony mnich. Ponieważ ikona miała być miejscem spotkania Boga z człowiekiem jej twórca musiał się odpowiednio przygotować. Poprzez post, modlitwę i kontemplację uświadamiał sobie, że inspiruje go Duch Święty. Jego zadaniem jest tylko odkrycie przed oczami zwykłych ludzi rzeczywistej obecności Boga. Przedstawiona postać ma nie rozpraszać, ale przez duże oczy, nieruchome, głębokie spojrzenie widzące świat pozaziemski nawiązywać bezpośrednią więź z odbiorcą. Dlatego też centralnym punktem ikony są często oczy. Cała postać,z awsze zwrócona twarzą, promieniuje światłem, a kolory i kształty mają odpowiednią symbolikę. Już sama deska, na której powstaje ikona symbolizujące drzewo życia w raju oraz drzewo krzyża. Na desce naklejone jest płótno nawiązujące do mandylionu, czyli wspomnianej chusty z wizerunkiem Chrystusa oraz Veraikonu - chusty św. Weroniki. Z kolei na płótnie znajduje się dwanaście warstw specjalnej zaprawy. Ich liczba to kolejny symbol 12 apostołów i tyleż pokoleń Izraela. Równie ważny był kształt samej deski. Za niewielkim obramieniem znajduje się płytkie zagłębienie nazywane kowczegiem.
Złoto oznacza światłość
W języku cerkiewno - słowiańskim słowo „kowczeg” oznacza arkę symbolizującą Arkę Przymierza. Właśnie w tym miejscu nazywanym też tabernakulum nawiązującym do namiotu, gdzie przechowywano wspomnianą arkę umieszcza się właściwy obraz. Obraz powstaje przez wyżłobienie specjalnym rylcem, czyli napisanie kształtów postaci. Cała postać wyłania się ze złotego tła. Złoto nie jest uważane za kolor, ale za światło, ponieważ cala postać jest święta, zanurzona w boskiej światłości. Do pisania ikony używa się 24. karatowego złota w cieniuchnych płatkach i specjalnych farb powstałych z mieszania naturalnych pigmentów z żółtkiem lub winem mszalnym. Na koniec ikona zostaje opisana za pomocą liter, skrótów i symboli, aby jednoznacznie określić osoby i zaznaczyć związek słowa z obrazem. Jest pewnego rodzaju tekstem liturgicznym.
Post obrazów
Powstała ikona była kładziona na ołtarzu na okres 40 dni, w nawiązaniu m.in. do postu 40 - dniowego postu Mojżesza przed otrzymaniem tablic dekalogu. Po tym czasie następuje uroczyste poświecenie obrazu. Ikony nie były przedmiotem, który można było kupić, ale podarować lub wymienić za towar. Z czasem podobnie jak obecność kowczegu, pole ikony uległo to zmianie. Pierwsze ikony zawsze miały kowczeg. W XIV i XV wieku pole ikony, czyli część poza kowczegiem, było bardzo wąskie. Natomiast już od XVI wieku pojawił się podwójny kowczeg. Siedemnastowieczne ikony nie miały kowczegu w formie zagłębienia tylko obwódkę w innym kolorze. Wiek później powrócono ponownie do zagłębienia.
Wszystkie te szczegóły zobaczyć można w naszym nyskim muzeum. Wśród nich znajdują się także malutkie ikony w formie zamykanego tryptyku. Służyły one m.in. do pobożnej kontemplacji w trakcie podróży do miejsc świętych.
Ale jak napisał Andrzej Turczyński w swojej książce „Święto ikony”: „...Niechaj przeto nikt nie staje przed ikoną, jeśli zamierza co innego niż znaleźć się po drugiej stronie tego świata lub jeśli trwoży go nazbyt skupiona cisza...”
